Έρευνα, twitter και ανάπτυξη | νέες τεχνολογίες
Οι εκλογές στις 7 Ιουλίου ανέδειξαν μια νέα αυτοδύναμη κυβέρνηση, η οποία προχώρησε σε πολλές άμεσες και δραστικές αλλαγές. Μία από τις πρώτες ήταν η μεταφορά της Γενικής Γραμματείας Έρευνας & Τεχνολογίας από το Υπουργείο Παιδείας στο Υπουργείο Ανάπτυξης και Επενδύσεων. Η εν λόγω κίνηση έπεσε σαν κεραυνός εν αιθρία, καθώς δεν είχε προηγηθεί οποιαδήποτε διαβούλευση με τους εμπλεκόμενους φορείς, ούτε και αποτελούσε μέρος του προεκλογικού προγράμματος της σημερινής κυβέρνησης. Πολύ σύντομα, η δημοσίευση των αποτελεσμάτων μίας έρευνας στον τύπο, και μία ανάρτησή τους στο twitter δίνουν μια αφορμή για αναστοχασμό πάνω σε αυτή την κίνηση, αλλά και την πρόσληψη της επιστημονικής έρευνας από το ευρύ κοινό.
Η ανάρτηση του άρθρου της εφημερίδας ΠΡΩΤΟ ΘΕΜΑ στο twitter: Μια «ανακάλυψη» που δεν είναι ανακάλυψη, ένα δείγμα Homo sapiens που ίσως και να μην είναι Homo sapiens, και ένα εύρημα το οποίο σίγουρα δεν είναι ελληνικό. Πόσο μπορεί να καταλάβει το κοινό τα αποτελέσματα μιας επιστημονικής έρευνας;
Η ανακάλυψη του αρχαιότερου δείγματος Homo sapiens;
Η «ανακάλυψη» την οποία παρουσιάζει η εφημερίδα ΠΡΩΤΟ ΘΕΜΑ ως το «αρχαιότερο δείγμα Homo sapiens» , αφορά την δημοσίευση μιας μελέτης των κρανίων «Απήδημα 1» και «Απήδημα 2» από μια ερευνητική ομάδα υπό την κα Κατερίνα Χαρβάτη (Harvati et al, 2019). Τα δύο κρανία είχαν ανακαλυφθεί τον Σεπτέμβρη του 1978 σε σύμπλεγμα σπηλαίων στο παράκτιο κρημνώδες μέτωπο της Μάνης, κατά τη διάρκεια ερευνών του Ανθρωπολογικού Μουσείου της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών. Η εν λόγω θέση έχει δώσει ανθρώπινα απολιθώματα έξι έως οκτώ διαφορετικών ατόμων, εξαιρετικής ανθρωπολογικής σημασίας. Το 2000 ο Θεόδωρος Πίτσιος εξέδωσε το βιβλίο ” Ο Ταινάριος άνθρωπος” στις εκδόσεις Ελληνικά γράμματα, το οποίο παρουσίαζε τα ευρήματα από την θέση Απήδημα. Αναφερόμενος στα κρανία γράφει σε άρθρο του στο περιοδικό Αρχαιολογία ότι αυτά ανήκουν σε «μορφή προ-Νεάντερταλ, δηλαδή χρονικά προγενέστερη και φυλογενετικά προγονική του κλασικού Νεάντερταλ» (Πίτσιος, 1985, σ. 26-33).
Η εικονιστική ανακατασκευή των κατεστραμμένων τμημάτων του κρανίου «Απήδημα 1» και η σύγκρισή του με άλλα ανθρώπινα απολιθώματα έδειξε ότι το συγκεκριμένο δείγμα συνδυάζει σύγχρονα και πρωτόγονα χαρακτηριστικά, τα οποία σύμφωνα με την μελέτη της ερευνητικής ομάδας του Tubingen το κατατάσσουν στο είδος Homo sapiens, και όχι στο είδος Homo neanderthalensis όπως το κρανίο «Απήδημα 2». Ωστόσο, μια άλλη έρευνα η οποία δημοσιεύεται από το CNRS υποστηρίζει ότι το κρανίο «Απήδημα 1» ανήκει ένα μεταβατικό είδος ανάμεσα στον Homo erectus και τον Νεάντερταλ (De Lumley, 2019), εκφράζοντας μία εκτίμηση πιο κοντά στην άποψη του κου Πίτσιου. Είτε ανήκει στο ένα είτε στο άλλο είδος, είναι απολύτως βέβαιο ότι δεν είναι το αρχαιότερο δείγμα Homo sapiens, όπως γράφεται σε μέρος του ελληνικού (και όχι μόνο) τύπου.
By Katerina Douka & Michelle O’Reilly, Michael D. Petraglia – “On the origin of modern humans: Asian perspectives”, Science 08 Dec 2017: Vol. 358, Issue 6368, DOI: 10.1126/science.aai9067 [1], CC BY-SA 4.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=71689358
Χάρτης με την εξάπλωση του Homo sapiens κατά το Πλειστόκαινο
Out of Africa
O Homo sapiens εμφανίστηκε σαν είδος περίπου 300 χιλιάδες χρόνια πριν στην υποσαχάριο Αφρική, σύμφωνα με τα σκελετικά κατάλοιπα, τα αρχαιολογικά ευρήματα αλλά όπως τεκμηριώνεται και γενετικά (Schlebusch et al. 2017). Η πρώτη τεκμηριωμένη παρουσία του είδους εκτός Αφρικής αποτελεί ένα σύγχρονο αρχαιολογικό μυστήριο, το οποίο πολλοί υποστηρίζουν ότι έχουν λύσει. Μέχρι πρότινος θεωρούνταν αρκετά πιθανό τα αρχαιότερα σκελετικά κατάλοιπα του είδους να είναι αυτά που βρέθηκαν στο Ισραήλ, στις θέσεις Skhul και Qafzeh και χρονολογούνται 90-120 χιλιάδες χρόνια πριν, ενώ πρόσφατα δημοσιεύτηκε έρευνα που χρονολογεί ευρήματα από το σπήλαιο Misliya στις 177 χιλιάδες χρόνια πριν από το παρόν (Hershkovitz, et al. 2018).
Στα αυτιά των μη-ειδικών όλη αυτή η διχογνωμία σχετικά με την αρχαιότερη παρουσία του είδους μας εκτός Αφρικής μπορεί να προκαλεί σύγχυση, ή να εγείρει αμφιβολίες σχετικά με την εγκυρότητα των ερευνών, ωστόσο πρέπει να γίνει αντιληπτό ότι η ιστορία της ανθρώπινης εξέλιξης είναι ένα δύσκολο παζλ, τα κομμάτια του οποίου έχουμε μόλις αρχίσει να βάζουμε στην θέση τους.
…απ’ τα κόκκαλα βγαλμένη των Ελλήνων τα ιερά;
Η κοινή γνώμη παρ’ όλα αυτά αδημονεί να μάθει αν το αρχαιότερο δείγμα Homo sapiens είναι ελληνικό, όπως «αποκαλύπτει» το ΠΡΩΤΟ ΘΕΜΑ. Η δημοσίευση στην οποία αναφέρεται η εφημερίδα πουθενά δεν κάνει λόγο για την «ελληνικότητα» του κρανίου, κάτι προφανές για κάθε αρχαιολόγο, αλλά ίσως όχι τόσο ξεκάθαρο για το ευρύ κοινό. Ο πληθυσμός των Homo sapiens στην θέση Απήδημα φαίνεται πως αντικαταστάθηκε από ένα πληθυσμό Νεάντερταλ, οι οποίοι με τη σειρά τους, αντικαταστάθηκαν από προγόνους του σύγχρονου ανθρώπου της Ανώτερης Παλαιολιθικής περιόδου, η πιο πρώιμη παρουσία των οποίων στην περιοχή χρονολογείται πριν περίπου 40.000 χρόνια. Οι πληθυσμοί των ανατομικά σύγχρονων ανθρώπων με την σειρά τους, αντικαταστάθηκαν σχεδόν ολοκληρωτικά τουλάχιστον τρεις ακόμα φορές τα τελευταία 40 χιλιάδες χρόνια. Αυτό προφανώς σημαίνει ότι οι συγκεκριμένοι πληθυσμοί Homo sapiens ή neanderthalensis ουδεμία σχέση είχαν με τους σύγχρονους ή τους αρχαίους Έλληνες. Η ένδοξη, όσο και ταραχώδης, ιστορία του ελληνισμού ξεκινάει περίπου 3500 χιλιάδες χρόνια πριν, ίσως λίγο νωρίτερα ή λίγο αργότερα, αλλά σε καμία περίπτωση δεν συνδέεται με τα κρανία στο Απήδημα.
Πίστευε και μη ερεύνα
Όπως πολύ εύστοχα σχολιάζει ο Kenan Malik σε άρθρο του για τα ευρήματα από την θέση Απήδημα στον Guardian, τα αρχαία οστά πρέπει να ξαναγράφουν την ιστορία, όχι το παρόν. Η συζήτηση στην δημόσια σφαίρα για την ‘ταυτότητα’ του κρανίου από το σπήλαιο στην Μάνη έχει συμπεριλάβει ιδέες ασύνδετες ή ακόμα και αντικρουόμενες, από την φυλετική ταυτότητα και την ‘εθνικότητα’ ενός ανθρώπου που έζησε 210 χιλιάδες χρόνια πριν, μέχρι θεωρίες συνωμοσίας για την κοινά αποδεκτή καταγωγή και προέλευση του Homo sapiens. Η πρόσληψη εν τέλει της νέας επιστημονικής γνώσης από το κοινό διηθείται από τις ήδη παγιωμένες αντιλήψεις για το παρόν και το παρελθόν, οδηγώντας μερίδα του στο να μην ‘πιστεύει’ την έρευνα, ή να την ερμηνεύει κατά το δοκούν.
Παιδεία και Ανάπτυξη: δύο διαφορετικοί κόσμοι;
Τι σχέση μπορεί να έχουν όμως όλα αυτά με την μεταφορά της ΓΓΕΤ από το Υπουργείο Παιδείας στο Υπουργείο Ανάπτυξης; Καταρχήν, αμφότερες οι έρευνες της κας Χαρβάτη και της κας De Lumley για τα κρανία στην θέση Απήδημα έγιναν από ερευνητικά κέντρα τα οποία υπάγονται στα Υπουργεία Παιδείας της Γερμανίας (Bundesministerium für Bildung und Forschung) και της Γαλλίας (Ministère de l’ Enseignement supérieur, de la Recherche et de l’ Innovation) αντίστοιχα. «Η διεθνής και η Ευρωπαϊκή πρακτική, που ακολουθείται επί δεκαετίες από χώρες όπως η Γαλλία, η Γερμανία, η Νορβηγία, η Σουηδία, η Ολλανδία, η Ιταλία, η Ισπανία, η Ρωσία και πολλές άλλες, έχει αποδείξει ότι ο τομέας της Έρευνας είναι και πρέπει να είναι θεσμικά και ουσιαστικά συνδεδεμένος με την Παιδεία και ιδιαίτερα με την Τριτοβάθμια Εκπαίδευση» αναφέρεται στην ανακοίνωση της Ένωσης Ελλήνων Ερευνητών, και βλέπουμε ότι ο νυν Υπουργός Ανάπτυξης συγκινείται από την έρευνα που παράγεται σε αυτά τα ιδρύματα.
Από την άλλη, βλέπουμε ότι το ευρύ κοινό, και όχι μόνο, τείνει να παρερμηνεύει τα αποτελέσματα και την σημασία της επιστημονικής έρευνας. Η παιδεία, όπως αυτή είναι μέχρι σήμερα δομημένη, κατευθύνει στην αποδοχή της αυθεντίας, αποθαρρύνοντας την κριτική σκέψη και την σύγκριση πληροφοριών. Η πρόσληψη της συγκεκριμένης ‘είδησης’ από τον τύπο και η διάδοσή της στην δημόσια σφαίρα αποτελεί ένα παράδειγμα της αντίληψης αυτής για τις επιστήμες του παρελθόντος. Οπωσδήποτε η σύνδεση της έρευνας με την ανάπτυξη ηχεί ευχάριστα στην πλειονότητα, παραμένει αβέβαιο όμως πόσο θα ωφεληθεί η κοινωνία και η ερευνητική κοινότητα από την αποσύνδεσή της με την παιδεία.
Βιβλιογραφία
De Lumley, M. A. 2019, Les Restes Humains Anténéanderthaliens Apidima 1 et Apidima 2 C.N.R.S.
Douka K., O’Reilly, M., Petraglia, M.D. 2017 On the origin of modern humans: Asian perspectives, Science 08: Vol. 358, Issue 6368, DOI: 10.1126/science.aai9067
Harvati, K., Röding, C., Bosman, A. M., Karakostis, F. A., Grün, R., Stringer, C., Karkanas, P., Thompson, N. C., Koutoulidis, V., Moulopoulos, L. A., Gorgoulis V. G., Kouloukoussa, M. 2019. «Apidima Cave fossils provide earliest evidence of Homo sapiens in Eurasia». Nature. doi:10.1038/s41586-019-1376-z.
Hershkovitz, I., Weber, G. W., Quam, R., Duval, M., Grün, R., Kinsley, L., Arsuaga, J. L. 2018. The earliest modern humans outside Africa. Science, 359(6374), 456-459.
Schlebusch, C. M., Malmström, H., Günther, T., Sjödin, P., Coutinho, A., Edlund, H., Lombard, M. 2017. Southern African ancient genomes estimate modern human divergence to 350,000 to 260,000 years ago. Science, 358(6363), 652-655.
Πίτσιος, Θ.Κ., 1985. Παλαιοανθρωπολογικές έρευνες στη θέση “Απήδημα” της Μέσα Μάνης II, Αρχαιολογία 15, σ. 26-33
