Φόδελε | το μικρό «διαμαντάκι» της Κρήτης και η πλούσια ιστορία του
Δεν πέρασε στιγμή από το μυαλό μου, ότι η «κατά λάθος» βόλτα μας σε ένα χωριό που μέχρι τώρα δεν μπορούσα να καταλάβω τι του βρίσκουν οι τουρίστες, θα μου χαρίσει απλόχερα ενημέρωση γύρω από την τέχνη, τον πολιτισμό αλλά θα με φέρει και τόσο κοντά στη φύση!
Βρεθήκαμε στο Φόδελε Ηρακλείου. Χωρίς να έχουμε υπόψιν μας κάποιο σημείο της περιοχής που θέλουμε να επισκεφθούμε. Άλλωστε δεν γνώριζα ότι κρύβει «διαμαντάκια» το χωριό αυτό.
Μουσείο Δομήνικου Θεοτοκόπουλου (El Greco)
Φτάνοντας στο χωριό, είδα φευγαλέα μια ταμπέλα για κάποιο μουσείο. Δεν πρόλαβα να διαβάσω τι μουσείο είναι. Παραπάνω είδα ακόμη μία.
Το google βοήθησε να μάθουμε ότι στο Φόδελε βρίσκεται το μουσείο του ζωγράφου Δομήνικου Θεοτοκόπουλου (El Greco).
Το κτίριο λειτουργεί από το 1998 με έκθεση αντιγράφων έργων του El Greco. Επίσης υπάρχουν πληροφορίες για την οικογένεια του και μια αίθουσα που έχει μετατραπεί σε εργαστήριο ζωγραφικής.
Το πετρόκτιστο οίκημα που στεγάζει το μουσείο πιστεύεται ότι ήταν το σπίτι του σπουδαιότερου Κρητικού ζωγράφου (1541-1614), καθώς ο ίδιος αναφέρει ότι γεννήθηκε 25 χλμ βορειοδυτικά του Ηρακλείου, δίπλα σε ένα Βυζαντινό ναό. Όντως δίπλα απέναντι από το μουσείο, στέκει επιβλητικά ο Ναός της Παναγίας.
Στο εξωτερικό του μουσείου λειτουργεί καφέ – σνακ μπαρ στο οποίο απολαμβάνει ο επισκέπτης το καφεδάκι του, κάτω από τη σκιά που χαρίζει η φύση.
ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ
Ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος (El Greco) ήταν σπουδαίος ζωγράφος, γλύπτης και αρχιτέκτονας της Ισπανικής αναγέννησης. Εμπνευσμένος από τη Βυζαντινή Εκκλησία της Παναγίας στο Φόδελε, καταξιώθηκε σύντομα ως μεγάλος αγιογράφος του Ενετικού Χάνδακα (σημερινό Ηράκλειο) και της περίφημης Κρητικής Σχολής Αγιογραφίας.
Σύντομα ταξίδεψε στη Βενετία όπου και μαθήτευσε στη σχολή του Τιτσιάνο, λαμβάνοντας στοιχεία από τη ζωγραφική του δασκάλου του και του Τιντορέτο και υιοθετώντας στοιχεία από τον Μανιερισμό.
Το 1577 εγκαταστάθηκε στο Τολέδο της Ισπανίας, όπου γνώρισε δραματική κορύφωση και απέκτησε δεσπόζουσα θέση ανάμεσα στους καλύτερους ζωγράφους όλων των εποχών. Η ιδιαίτερη ζωγραφική του τον έφερε συχνά ενώπιον της Ιεράς Εξέτασης. Πέθανε στο Τολέδο το 1614 χωρίς να προλάβει να γυρίσει στην “πατρίδα Κρήτη” όπως συχνά ανέφερε.
Ναός Παναγίας στο Φόδελε
Ο ναός των Εισοδίων της Θεοτόκου στο Φόδελε βρίσκεται στην τοποθεσία Λουμπινιές, ανάμεσα σε πορτοκαλεώνες και απέναντι από το Μουσείο του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου. Είναι κτισμένος στη θέση του κεντρικού κλίτους τρίκλιτης παλαιοχριστιανικής βασιλικής του 6ου αιώνα με διαστάσεις 16μ.x 12μ κι έχει αρχιτεκτονικό τύπο τετράστυλου σταυροειδούς ναού με τρούλο.
Το δάπεδο της βασιλικής ήταν διακοσμημένο με μάρμαρο. Σήμερα σώζεται τμήμα των εξωτερικών τοίχων, βαπτιστήριο, ενώ υπάρχουν και δύο πεσσοί που έχουν ενσωματωθεί στους τοίχους της σημερινής εκκλησίας. Η ενσωμάτωση των παλαιών τοίχων έγινε αιτία για την απουσία ορισμένων χαρακτηριστικών, όπως τα διακοσμητικά τυφλά αψιδώματα στο ανατολικό μέρος. Στα δυτικά η όψη και τα γωνιαία διαμερίσματα κοσμούνται από απλά αψιδώματα των οποίων το τόξο τονίζεται με οδοντωτή ταινία.
Το σταυρικό τμήμα του ναού τονίζεται έντονα, καθώς οι κεραίες κατά πολύ υψηλότερες των γωνιαίων διαμερισμάτων, ενώ οι δύο πλάγιες κοσμούνται από αψιδώματα που πατούν σε υφαψίδια. Ο κυλινδρικός τρούλος φέρει οκτώ μονόλοβα παράθυρα με τόξα από πλίνθους και κωνική στέγη, όπως συνηθίζεται στους ναούς της Κρήτης, ενώ περιβάλεται με οδοντωτή ταινία. Η αψίδα του ιερού, κατά πολύ μικρότερη από την παλαιοχριστιανική, φέρει τρίλοβο παράθυρο με ισοϋψείς λοβούς που στηρίζονται σε μαρμάρινους αμφικιονίσκους από τη βασιλική. Μικρά μονόλοβα παράθυρα τα τόξα και πλίνθους ανοίγονται στις κεραίες του σταυρού και τα γωνιαία διαμερίσματα.
Ο τρούλος στηρίζεται σε τέσσερις κολόνες από κοινή τοιχοποιία, καλυμμένους με παχύ κονίαμα με εγχαράξεις που μιμούνται ισόδομη. Ανάλογη όψη είχε πιθανότατα και το εξωτερικό του ναού, όπως παρατηρείται και στους μεσοβυζαντινούς ναούς του Αγίου Ιωάννη στο Ρουκάνι και του Αγίου Μύρωνα. Τα γωνιαία διαμερίσματα καλύπτονται από σταυροθόλια, κατά την παράδοση της Σχολής της Κωνσταντινούπολης. Από το αρχικό τέμπλο σώζεται μαρμάρινο θωράκιο που φέρει μετάλλιο με τη μορφή κομβίου και πλαίσιο από καρδιόσχημα φύλλα στις γωνιές.
Ο ναός της Παναγίας σώζει δυο στρώματα τοιχογραφικού διακόσμου. Το αρχαιότερο στρώμα εντοπίζεται στα δυτικά γωνιακά διαμερίσματα και χρονολογείται στον 11ο αιώνα. Στο βόρειο τοίχο αναπτύσσεται σε πυκνή παράταξη σειρά ολόσωμων αγίων και μαρτύρων με τους Αγίους Κωνσταντίνο και Ελένη. Στο νότιο τοίχο εικονίζεται η Δέηση και στους πεσσούς ολόσωμοι στρατιωτικοί άγιοι. Στα εσωρράχια των τόξων του βορείου και νοτίου διαμερίσματος αντίστοιχα, διευθετούνται από μια πεντάδα μαρτύρων που συνεορτάζονται στις 25 Νοεμβρίου και 13 Δεκεμβρίου. Η ποιότητα της ζωγραφικής, ο κλασικιστικός της χαρακτήρας με τις ωραίες μορφές των οποίων τα χαρακτηριστικά αποδίδονται με πλατιές ελεύθερες πινελιές και χαμηλό ανάγλυφο, οι μορφές των αγίων και ο τύπος της μορφής του Χριστού από την παράσταση της Δέησης μαρτυρούν την άμεση εξάρτηση της ζωγραφικής από τα καλλιτεχνικά κέντρα της Κωνσταντινούπολης, η δράση των οποίων τεκμηριώνεται μέσα από έργα που βρίσκονται στην άμεση σφαίρα επιρροής της πρωτεύουσας (Νέα Μονή Χίου, Επισκοπή Ευρυτανίας, εικόνα Δέησης της Λαύρας).
Οι τοιχογραφίες της νότιας κεραίας του σταυρού ανήκουν στο ζωγραφικό στρώμα που χρονολογείται σύμφωνα με κτητορική επιγραφή στα 1323. Παριστάνονται η Υπαπαντή καθώς και σκηνές από το Βίο της Θεοτόκου. Οι παραστάσεις χαρακτηρίζονται από έντονο συντηρητισμό, καθώς συνδυάζουν τη χρήση των μαλακών τονικών διαβαθμίσεων της Παλαιολόγειας τέχνης στο πλάσιμο των όγκων με τη γραμμική τεχνική των προηγούμενων δεκαετιών στην απόδοση των χαρακτηριστικών και των κλειστών περιγραμμάτων των μορφών. Έτσι η ομάδα αυτή των τοιχογραφιών εκπροσωπεί την ντόπια καλλιτεχνική παράδοση, λαϊκού χαρακτήρα, που ωστόσο δεν μπορεί να μείνει ανεπηρέαστη από την ανανεωτική διείσδυση της Παλαιολόγειας τέχνης.
Κάποιες από τις αγιογραφίες έχουν βεβηλωθεί από Τούρκους.
Πηγή: Μιχάλης Ανδριανάκης
Αλσύλλιο αναψυχής και φυσιολατρική διαδρομή
Στην πλατεία του χωριού, το αλσύλλιο αναψυχής με την παρακείμενη παιδική χαρά, που χαρίζει σε μικρούς και μεγάλους στιγμές ξεγνοιασιάς και ατελείωτου παιχνιδιού, δίπλα από τα τρεχούμενα νερά του ποταμού Παντομάντρη.
Ο ποταμός Παντομάτρης ξεχωρίζει για τη πλούσια χλωρίδα και πανίδα που φιλοξενεί στις όχθες του. Μεγαλοπρεπή πλατάνια, κοντούλες πικροδάφνες και διάσπαρτες καλαμιές στολίζουν τις όχθες του ποταμού, συνεισφέροντας στη δημιουργία αυτής της εντυπωσιακής εικόνας.
Στο αλσύλλιο έχει δημιουργηθεί ένα πάρκο με γλυπτά που φιλοτεχνήθηκαν στο συμπόσιο γλυπτικής El Greco Φόδελε 2014.
Οι λάτρεις της φύσης μπορούν να ακολουθήσουν μια πανέμορφη διαδρομή μέσα στο πράσινο και δίπλα στον ποταμό, που καταλήγει στα παλιά πλυσταριά που χρησιμοποιούσαν οι γυναίκες του χωριού για να πλύνουν τα ρούχα τους.
Μονή Αγίου Παντελεήμονα
Η Μονή του Αγίου Παντελεήμονος βρίσκεται 4 χιλιόμετρα από την πλατεία του χωριού, σε μια κατάφυτη περιοχή από πορτοκαλεώνες και ελαιώνες. Το μοναστήρι ήταν κτισμένο με φρουριακή αρχιτεκτονική για να αποκρούει τις εχθρικές επιθέσεις.
Σήμερα σώζεται τμήμα από τον οχυρωματικό περίβολο και η όμορφη είσοδος του μοναστηριού με τοξωτό θύρωμα που φέρει εντοιχισμένο κλειδί τόξου με εγχάρακτη χρονολογία 1677. Δυστυχώς μεγάλο μέρος των κτιρίων που ήταν διατεταγμενα γύρω από το καθολικό κατεδαφίστηκε το 1972. Το καθολικό υψώνεται στο μέσο μικρής αυλής, στο ανατολικό τμήμα της οποίας διασώζονται μερικώς ερειπωμένα διώροφα κτήρια με το ηγουμενείο στο βορειότερο σημείο. Δίπλα στη μονή βρίσκεται κρήνη ύδρευσης, ένα θολοσκεπές ορθογώνιο κτίσμα του 1866 με ανάγλυφο φυτικό διάκοσμο και δυο λέοντες.
Το καθολικό έχει προκύψει μετά την επιμήκυνση αρχικού ναού με το κλίτος του Αγίου Παντελεήμονα και παράλληλα με την προσθήκη του βόρειου κλίτους του Αγίου Αντωνίου, το 1881 από το μοναχό Αντώνιο Πεδιώτη.
Η ακριβής ημερομηνία ιδρύσεως της μονής δεν είναι ακριβής. Μερικοί εικάζουν ότι μπορεί να τοποθετηθεί μετά το 1539, όταν οι μοναχοί της παραθαλάσσιας Μονής του Αγίου Αντωνίου στους Πέρα Γαλήνους δέχτηκαν επίθεση από πειρατές και αποσύρθηκαν στην ενδοχώρα. Ωστόσο, οι περισσότεροι πιστεύουν ότι υπήρχε ήδη η μονή του Αγίου Παντελεήμονα εδώ, αλλιώς θα είχε επικρατήσει η ονομασία του Αγίου Αντωνίου ως προστάτη της μονής.
Η μονή διαδραμάτισε σπουδαίο ρόλο στον αγώνα των Κρητικών κατά των Τούρκων κατακτητών. Την δράση της αυτή την πλήρωσε πολλές φορές με λεηλασίες και καταστροφές, αλλά δεν σταμάτησε η λειτουργία της.
Η μονή έχει στην κατοχή της κάποιες πολύ σπουδαίες εικόνες, όπως η Παναγία Οδηγήτρια (14ος αιώνας), η Δευτέρα Παρουσία του Μιχαήλ Δαμασκηνού (17ος αιώνας), ο Άγιος Ονούρφιος και ο χορός των Αγίων Πάντων, κάποιες από τις οποίες εκτίθενται στο Βυζαντινό Μουσείο της Αγίας Αικατερίνης
.
Στη μονή υπάρχει μια μικρή «κιβωτός ζώων« με ελάφια, λάμα, γαϊδουράκι, παγώνια και άλλα πτηνά.
