H Επανάσταση του 1821 στην Κρήτη | σκέψεις του ιστορικού Γιάννη Σκαλιδάκη
Η επανάσταση στην Κρήτη πολλές φορές ξεχνιέται λόγω της αποτυχίας των επαναστατών να συμπεριληφθεί το νησί στο πρώτο ανεξάρτητο ελληνικό κράτος. Κι όμως η επανάσταση κράτησε στην Κρήτη όσο και στις περιοχές που ελευθερώθηκαν, από το 1821 ως την τελική έκβαση του αγώνα το 1830. Έχουμε αναφερθεί σε προηγούμενα άρθρα μας στις δύο περιόδους της επανάστασης στην Κρήτη, από το 1821 ως το 1824 και από το 1825 ως το τέλος.
Ποιες όμως ήταν οι ιδιαιτερότητες της επανάστασης στο νησί; Πρώτος παράγοντας, η ύπαρξη ισχυρής εντόπιας μουσουλμανικής κοινότητας και η οικονομική και κοινωνική καταπίεση.Στην Κρήτη, ο εξισλαμισμός έλαβε μεγάλες διαστάσεις και διάρκεια με συνέπεια το 1821 ο πληθυσμός στο νησί να είναι σχεδόν μοιρασμένος. Με την επανάσταση, η αναδιαμόρφωση των τοπικών ταυτοτήτων σε σχέση με την εθνική ιδεολογία αλλά και τη θρησκευτική ταυτότητα θα αποτελέσει ένα ανυπέρβλητο όριο. Οι ντόπιοι μουσουλμάνοι -στην πλειονότητά τους ελληνόφωνοι εξισλαμισμένοι χριστιανοί- μετατράπηκαν σε ξένο σώμα, εκτός του νέου επαναστατημένου έθνους.
Δεύτερος παράγοντας, η καταπίεση από τα αυτονομημένα γενιτσαρικά δίκτυα και η «κακοδιοίκηση» από τους ντόπιους αγάδες. Η Κρήτη στέκει ως παράδειγμα «αταξίας και ακαταστασίας» την μακρά περίοδο κρίσης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Μετά την επανάσταση του Δασκαλογιάννη το 1770, η κατάσταση για τους χριστιανούς επιδεινώνεται καθώς τον έλεγχο του νησιού παίρνουν οι ντόπιοι μουσουλμάνοι αγάδες και γενίτσαροι.
Τρίτος παράγοντας, οι προϋπάρχουσες αντιθέσεις μεταξύ της οθωμανικής διοίκησης και μέρους των χριστιανικών ηγεσιών –στα Σφακιά– οι οποίες αποτέλεσαν τις υποδοχές, πάνω στις οποίες βρήκαν στήριγμα τα κήρυγματα εθνικής απελευθέρωσης. Φαίνεται πως οι ηγεσίες των Σφακίων δεν μπόρεσαν να μετασχηματιστούν σε παγκρήτια εξουσία ούτε όμως ήθελαν να υποταχθούν σε μια τέτοια εξουσία, εφόσον αυτή συγκροτούνταν.
Τέταρτος παράγοντας, ηαμφισβήτηση των τοπικών πρωτείων, η ευθυγράμμιση με τον Αγώνα στην κυρίως Ελλάδα και οι περιορισμοί των τοπικών συνθηκών· όλα τούταενίσχυσαν το αίτημα συντονισμού του Αγώνα από έξωθεν και άνωθεν διορισμένο γενικό αρχηγό.Σύμφωνα με τον Οργανισμό που ψηφίστηκε στις 20-21 Μαΐου 1822, ο Αφεντούλιεφ ορίστηκε από τους πληρεξούσιους της συνέλευσης Γενικός Έπαρχος Κρήτης. Όμως η Α΄ Εθνοσυνέλευση της Επιδαύρου, μετά και τον παραμερισμό του Δ. Υψηλάντη, αποφάσισε την αποστολή άλλου εκπροσώπου της νέας εθνικής διοίκησης, του Πέτρου Ομηρίδη-Σκυλίτση. Ο Αφεντούλιεφ εντέλει θα αποχωρήσει από την Κρήτη ενώ η Β΄ Εθνοσυνέλευση έστειλε νέο εκπρόσωπο, τον Εμμανουήλ Τομπάζη. Ο ορισμός του Τομπάζη σχετιζόταν με την οργάνωση πλέον του αγώνα στο πλαίσιο της αντιπροσωπευτικής εθνικής διοίκησης.
Η δεύτερη περίοδος της επανάστασης στην Κρήτη (1825-1830) χαρακτηρίζεται από την ένταση των προσπαθειών για επιτυχή συγκρότηση των αναγκαίων θεσμών και μηχανισμών ώστε να εξασφαλιστούν οι απαραίτητοι πόροι για τη διεξαγωγή του πολέμου με οργανωμένο και τακτικό τρόπο. Εντέλει η επανάσταση ηττήθηκε, λόγω και των αποφάσεων του διεθνούς παράγοντα, αλλά και της επιβίωσης των εμποδίων και ορίων της προηγούμενης περιόδου και κυρίως της αδυναμίας επιβολής μιας επαναστατικής παγκρήτιας αρχής (με τη μορφή του Κρητικού Συμβουλίου) πάνω στους διαλυτικούς τοπικισμούς.
Όμως, μέσα από την επανάσταση η κρητική κοινωνία είχε αλλάξει ριζικά. Στα τέλη του 1827 ένα πολύ μεγάλο μέρος του χριστιανικού πληθυσμού και ένα ακόμη μεγαλύτερο του μουσουλμανικού είχαν εξολοθρευτεί από μάχες, σφαγές, κακουχίες και μια επιδημία πανώλης στις πόλεις. Ο χριστιανικός πληθυσμός ήταν πλέον τριπλάσιος του μουσουλμανικού. Μέσα από τις επόμενες και επίμονες επαναστάσεις του 19ου αιώνα, θα έρθει το πλήρωμα του χρόνου για την απελευθέρωση και της Κρήτης.
