Η Επανάσταση του 1821 στην Κρήτη | η μηχανή του χρόνου

Στα 1820 η Κρήτη είχε γύρω στους 290.000 κατοίκους, από τους οποίου οι 160.000 ήταν χριστιανοί και 130.000 μουσουλμάνοι. Η κατάσταση δηλαδή ήταν πολύ διαφορετική από άλλες περιοχές που είχαν ξεκάθαρη υπεροχή του χριστιανικού στοιχείου. Παρά ταύτα, και την στοιχειώδη όπως φαίνεται προπαρασκευή του νησιού για εξέγερση από την Φιλική Εταιρεία -και πάλι σε σύγκριση με άλλες περιοχές- η επανάσταση θα ξεσπάσει και στην Κρήτη. Υπολογίζεται πως στο νησί υπήρχαν για τους επαναστάτες 1.200 όπλα, 800 από τα οποία στα Σφακιά.

Η πρώτη φάση του Αγώνα εκτείνεται από την αρχή της επανάστασης ως τον Αύγουστο του 1824 με επίκεντρο τα Σφακιά. Το Μάιο του 1821 συγκεντρώθηκαν στα Σφακιά 70 περίπου πρόκριτοι και οπλαρχηγοί από τις επαρχίες του νησιού και συνέστησαν μια επταμελή τοπική διοίκηση με τον τίτλο «Καγκελαρία των Σφακίων». Για την υποταγή των Σφακίων επιχειρήθηκαν τρεις εκστρατείες από τους Τούρκους του νησιού. Στην πρώτη, τα στρατεύματα των πασάδων του Ηρακλείου και του Ρεθύμνου υποχώρησαν μετά την αντίσταση που συνάντησαν στα Ασκύφου. Στη δεύτερη εκστρατεία ουσιαστικά λεηλάτησαν την επαρχία Αποκορώνου και αποχώρησαν ενώ στην τρίτη κατάφεραν να πατήσουν την επαρχία φτάνοντας στην Ανώπολη ενώ οι Σφακιανοί εγκατέλειψαν την περιοχή μέχρι την αποχώρηση των τουρκικών δυνάμεων.

Τον Οκτώβριο του 1821 έφτασε στο Λουτρό Σφακίων ο Μιχαήλ Κομνηνός Αφεντούλιεφ ως απεσταλμένος του Δημήτριου Υψηλάντη για την ανάληψη της διεύθυνσης του Αγώνα. Στις αρχές του 1822 οι επαναστάτες ανάγκασαν τους Τούρκους να κλειστούν στα φρούρια στις επαρχίες Κισάμου και Σελίνου. Κανένα φρούριο όμως δεν κυριεύτηκε παρά την προσπάθεια πολιορκίας του Ρεθύμνου.

Μετά την Εθνοσυνέλευση της Επιδαύρου, η νέα Διοίκηση έστειλε ως εκπρόσωπό της τον Πέτρο Σκυλίτση Ομηρίδη το Μάιο του 1822. Ο Ομηρίδης θα συγκρουστεί με τον Αφεντούλιεφ για το ζήτημα της διοίκησης του νησιού μέχρι την αποσαφήνιση των αρμοδιοτήτων τους από την τοπική γενική συνέλευση.

Την ίδια περίοδο θα καταφθάσουν αιγυπτιακά στρατεύματα υπό την διοίκηση του Χασάν πασά. Οι Αιγύπτιοι σταδιακά θα καταστείλουν τις επαναστατικές εστίες. Ο Αφεντούλιεφ θα έρθει σε σύγκρουση με τους Σφακιανούς, θα καθαιρεθεί και εντέλει θα εκδιωχτεί από το νησί. Η Β΄ Εθνοσυνέλευση στο Άστρος θα διορίσει ως εκπρόσωπο της Διοίκησης (αρμοστή) στο νησί τον Εμμανουήλ Τομπάζη. Ο Τομπάζης θα καταφτάσει με στρατιωτικό σώμα 1.200 ανδρών.

Σε γενική συνέλευση του νησιού στην Αρκούδαινα Ρεθύμνου θα υπογραφεί νέος οργανισμός διοίκησης της Κρήτης. Νέα όμως αιγυπτιακή εισβολή θα οδηγήσει σε νέες ήττες τους επαναστάτες και αδυναμία σταθεροποίησης της επανάστασης. Μετά από νέες λεηλασίες του Αποκόρωνα και των Σφακίων, οι επαναστάτες θα υποταχθούν. Στα μέσα του 1824 η επανάσταση στο νησί είχε παύσει. Η δεύτερη περίοδος της επανάστασης, η λεγόμενη της Γραμβούσας, θα ξεκινήσει στις 2 Αυγούστου 1825 με την κατάληψη της Γραμβούσας και θα διαρκέσει ως το 1830. Από το 1828 ως το τέλος αυτής της περιόδου, το δεύτερο φρούριο στα χέρια των επαναστατών θα είναι το Καστέλι της Κισάμου.